Harry Mulisch - De Aanslag (1982)

Daar in de menigte moet ik ze hebben gezien, Anton en zijn buurmeisje Karin Korteweg uit Haarlem, tijdens de demonstratie tegen kernwapens in Amsterdam op 21 november 1981. Met VWO-4 onder leiding van leraar natuurkunde waren we die ochtend vanuit onze woonplaats vertrokken, samen met een hele stoet mensen, op weg naar de hoofdstad. In die onafzienbare massa mensen stond ook Anton Steenwijk. Ik moet hem hebben gehoord, ondanks het lawaai, het tumult en het golvende geschreeuw van alle kanten.

Nobelprijs…

Het boek leest zo realistisch dat ik erbij betrokken MOET zijn, mijn verleden wil ik verbinden met dat van het noodlot van Antons broer Peter en ouders op die fatale dag in de Tweede Wereldoorlog. Wat een pracht van een boek, zelden zo’n helder, evocatief proza gelezen, je ziet het levendig voor je. Ja ja, het is allemaal van A tot Z uitgemolken: er is een Oscar-winnende film en een toneelstuk van gemaakt, het is verwerkt tot een stripverhaal, en het boek behoort al ruim veertig jaar tot de top van de Nederlandse literatuur, maar ik lees het boek nu voor de eerste keer.

Was iedereen schuldig en onschuldig? Was de schuld onschuldig en de onschuld schuldig? De drie joden... Zes miljoen waren er afgemaakt, twaalf keer zo veel mensen als hier liepen; maar door in levensgevaar te verkeren hadden die drie mensen twee andere mensen en zichzelf gered, zonder het te weten, en in plaats van zij waren zijn vader en zijn moeder en Peter gestorven, door toedoen van hagedissen...” (p.252).

Nooitgedacht

De familie Korteweg woont januari 1945 in ‘Nooitgedacht’, naast het huis van Steenwijk, in een rijtje van vier huizen. Collaborateur Fake Ploeg wordt op straat voor het huis van Korteweg doodgeschoten en door twee mensen weggesleept en voor de deur van Steenwijk gelegd. Als wraak worden echtelieden Steenwijk en zoon Peter gearresteerd en, zo blijkt later, alle drie meteen gefusilleerd. Ook wordt hun huis opgeblazen, niets blijft ervan over dan een gapend gat, de ruïne van een verrot gebit, alleen het tuinhek blijft staan.

Mulisch neemt de lezer in vijf episodes - 1945, 1952, 1956, 1966 en 1981 - mee in de speurtocht van Anton, niet eens als zodanig bedoeld, waarin hij gaandeweg ontdekt hoe Zonnegod Ra tekeergaat en hoe groot de ravage is die hij achterlaat. Het wonderlijke is dat de moord op zijn familie Anton aanvankelijk nagenoeg koud laat, het is gebeurd en daar valt niets aan te doen. Maar het verhaal achtervolgt hèm, en niet andersom.

Mens-erger-je-niet

In de speurtocht waar Anton, malgré soi, vervolgens wordt meegesleept spelen verschillende personen een rol. De eerste is zijn oom Peter van Liempt, arts aan de Apollolaan in Amsterdam, die zijn stiefvader zou worden. Ook komt hij in aanraking met communist Cor Takes, de rabiate verzetsman die de dood van Ploeg op z’n geweten heeft. De identiteit van Truus Coster, de vrouw met wie Anton in een donkere cel door de Duitsers gevangen werd gehouden, en van wie hij die korte periode emotionele steun ervoer, wordt pas veel later onthuld. Ook ontmoet hij buurvrouw Beumer in ‘Welgelegen’ in 1952. Allemaal brengen ze een deel van het verhaal aan waardoor uiteindelijk duidelijk wordt hoe de puzzel in elkaar past.

Peter

Zijn broer wordt in eerste instantie vermist maar blijkt later te zijn vermoord; zijn oom wordt door de Duitsers aangewezen als redder van Anton, en later krijgt Anton bij zijn tweede vrouw een zoon, en allemaal heten ze Peter. De naam komt drie keer voor, en dat zal bij Mulisch geen toeval zijn: het Griekse ‘petra’ betekent rots, als waren ze drie rotsen die Anton door de branding hebben gesleept.

Noodlot

De schuldvraag houdt Anton weliswaar bezig, maar is voor hem niet eens van wezenlijk belang. Wraak voor het gebeurde voel je als lezer ook, zeker omdat hij door de omstandigheden en toevalligheden wordt gedwongen de pijn uit het verleden onder ogen te komen, maar de waarheid van het gebeuren lijkt te triviaal en te bizar om je daar na bijna veertig jaar nog over op te winden.

Een kei van een roman!

Geraadpleegd: https://nl.wikipedia.org/wiki/De_aanslag_(roman)