Jan Brokken - Baltische Zielen (2010)

Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen

Een boek om in te wonen, dat is het. Een mooie beschrijving van soms angstaanjagende geschiedenissen. Meeslepend zou ik het niet willen noemen, daarvoor is de toon te afstandelijk, te beschrijvend, te observerend, als van een geschiedenisboek. Maar dat waardeer ik gelijk ook weer, het geeft iets onafhankelijks, een journalist aan het werk.

In 15 hoofdstukken en 439 pagina’s word ik meegenomen in de roerige geschiedenis van de Baltische staten; het is een soort bloemlezing, een eerste kennismaking, waardoor sommige hoofdstukken me bijblijven en andere minder. Soms wilde ik echter liever één volledig boek over een bepaalde persoon in plaats van een ‘los’ hoofdstuk. Had ik net zo’n beetje de familiebanden, de geografie en historische gebeurtenissen op een rijtje, en pats boem daar is het volgende verhaal!

Wat qua sfeer vooral beklijft in alle verhalen is die van uitgestrekte bossen, de eilanden in de baai van Riga, de ellendig lange winters en prachtige zomers. Ook blijven me alle namen met dubbele klinkers, op z’n Fins, en ingewikkelde accenten bij; de verwevenheid van de Baltische cultuur met die van de Joden, Zweden, Polen, Duitsland en vooral Rusland, en daar springt vooral de angst voor Rusland uit, of liever de moeilijke verhouding met dat land, en hoe Putin als opvolger van Jeltsin ook hier opdoemt als dreiging in de Baltische mist. In 1991 werden de drie staten zelfstandig en maakten zich los van de Sovjet-Unie, maar in veel opzichten is het een gemankeerde onafhankelijkheid waar een gebrek aan openheid en diepgeworteld wantrouwen en corruptie het land nog steeds parten spelen.

Van veel verhalen mis ik de details en raak soms het spoort bijster, gewoon omdat ik te weinig weet van de geschiedenis van deze staten. Het is een nieuw hoofdstuk in de (lees: mijn) bewustwording, iets wat bijvoorbeeld ook voor het Jodendom geldt. Dankzij de vlotte en onderhoudende vertelstijl van Brokken is het niets minder dan een kleine openbaring.

1. Tross, de dochter van Jakobson
2. De handelaar van Riga. Janis Roze en zonen
3. De schoenen van de architect. Eisenstein tegen Eistenstein, over de moeizame relatie tussen vader Michail en zoon Sergei.
4. Vaders wil: Kremer tegen Kremer. Over Letse violist Gidon Kremer en zijn vader.
5. Hoe een kameleon uiteenspatte: Roman Kacew uit Vilné, over de droevige geschiedenis van de Joden in Vilnius.
6. Het kind van de rekening: Loreta Asanaviciute uit Vilnius, die werd overreden door een Sovjettank in 1991 en daardoor om het leven kwam.
7. In de buurt van componisten: de jeugd van Saulé Gaizauskaite, en haar vader Jurgis.
8. Copulatie in brons, de schreeuw van Lipchitz, de Lithouwse beeldhouwer.
9. De stad van Hannah Arendt, Koningbergen (Kaliningrad)
10. De Baltische barones, over oude families en de vooroordelen, de naam ‘Koerland’ (historische streek in Letland), was volslagen nieuw voor me; over o.a. meer de familie Keyserling.
11. Het begin van een onbekend avontuur, in het licht van Mark Rothko, eigenlijk Marcus Rothkowitz, die in 1913 naar Portland (OR-VS) emigreerde.
12. Tabula rasa, op zoek naar Arvo Pärt. Bij dit boek zit een CD met muziek van onder meer deze componist: ‘Fratres’, ijzingwekkend mooi!
13. Verdreven uit Moisamaa, het lot van Anna-Liselotte von Wrangel uit Estland, getrouwd met een Nederlander. De informatie komt van Karin, haar dochter.
14. Van de regenpijp naar het Staatsarchief, een wandeling door het Tallinn van Ilja Sundelevitsj, van een Joodse familie oorspronkelijk o.a. uit Polen, die na een mislukte emigratie naar Israël, weer terugkeerde in Estland.
15. Simm, de man die zwichtte: een fascinerend verhaal over de voorbeeldige dubbelspion Herman Simm die samen met echtgenote Heete jarenlang onder de radar werkte als hoofd van politie en later de BVD, tot hij uiteindelijk in Madrid tegen de lamp liep. Zijn arrestatie veroorzaakte in Estland een massale, bijkans hysterische golf van ontzetting. Dit psychologische effect wordt door een anonieme journalist verklaard doordat veel Estlanders zelf boter op hun hoofd hebben. Om deze reden wenst niemand in Estland een diepgravend onderzoek naar deze schokkende zaak, want er zouden zomaar meer uit de beerput tevoorschijn kunnen komen. Dus niemand wil echt diep graven, in Zweden niet, in Estland niet en ook in Rusland niet. ‘Alleen oude mannen houden nog van wodka’, is een gezegde daar, maar die Sovjetmens leeft stiekem gewoon voort in Baltische zielen.

Als je reist moet je je vooroordelen thuislaten.